Er is onder historici een trend om Oranjes rol kleiner te maken – ten onrechte. „Hij was met zijn tolerantie zijn tijd ver vooruit.”
Het werd tijd, vond René van Stipriaan. Tijd dat Willem van Oranje (1533-1584) een uitgebreide, nieuwe biografie kreeg. Ruim 150 auteurs gingen hem voor en de afgelopen jaren zijn er korte levensbeschrijvingen verschenen van de Vader des vaderlands – soms uitermate polemisch van toon – maar die scheerden slechts langs de oppervlakte, meent Van Stipriaan. „Het ontbrak aan een eigentijds boek waarin oorzaken, gevolgen en uitkomsten helder met elkaar in verband werden gebracht. Ik wilde precies weten wat de rol van Oranje was binnen de heftige dynastieke en religieuze conflicten die Europa in de zestiende eeuw verscheurden.”
Die nieuwsgierigheid heeft geleid tot een biografie van een kleine duizend pagina’s, waarvan Van Stipriaan deze dinsdag het eerste exemplaar aanbiedt aan koning Willem-Alexander. In De Zwijger. Het leven van Willem van Oranjevolgt de lezer de hoofdpersoon van zijn geboorte op de Duitse Dillenburg tot zijn dood door moordenaarshand in Delft. Van Stipriaan besteedt uitgebreid aandacht aan Oranjes politieke optreden in binnen- en buitenland, maar ook aan zijn soms dramatische privéleven en zijn onvermoeibare inspanningen om via uitgekiende propaganda zijn doelen te bereiken.
Is uw boek een poging Willem van Oranje weer centraler te zetten in het ontstaansverhaal van Nederland? Dit soort ‘grotemannengeschiedenis’ is de afgelopen decennia onder historici niet zo populair.
„Nou, ik voel wel voor relativering van de invloed van prominente figuren, maar niet voor het totaal non-existent verklaren van hun belang. Er is een trend geweest de rol van Oranje te marginaliseren en kleiner te maken dan ze in werkelijkheid was; ik kom tot de conclusie dat hij op sleutelmomenten de geschiedenis een beslissende kant heeft opgestuurd. Hij is dé verbindende figuur in de Opstand.”
Waarom kwam hij in opstand tegen de Spaanse koning?
„Toen Filips II in 1555 de macht kreeg over Nederland, was er een periode van vijf jaar dat ze dicht in elkaars nabijheid verkeerden, Oranje was toen raadsman. Er was in toenemende mate sprake van persoonlijke animositeit: Filips was een stuurs en gesloten persoon en Oranje kreeg het idee dat hij de koning wel aankon. Op de achtergrond speelde mee dat hij vond dat zijn familie, de Nassaus, eigenlijk voornamer was dan die van Filips, de Habsburgers. Hij wilde de positie van zijn huis verbeteren.
„Tegelijkertijd zag hij dat de Nederlanden zich ontwikkelden tot een welvarend gebied, waar mensen zich afvroegen of de bemoeienis van Spanje eigenlijk wel in hun voordeel werkte. Dat gevoel bestond zowel bij de opkomende klasse van rijke burgers als bij plaatselijke edelen. Oranje had dit door en verbond al vroeg zijn eigen belangen met die van deze ontevreden groepen. Hij was politicus genoeg om dat onopvallend te doen. Achter de schermen stuurde hij de lage edelen aan, terwijl hij bij de Habsburgers nog loyaliteit voorwendde.”
Oranje nam uiteindelijk zelf de wapens op en dat leidde in 1568 tot een militaire catastrofe. Hij raakte al zijn Nederlandse bezittingen kwijt.
„Hij zat toen inderdaad totaal aan de grond en zocht daarom nog meer de verbinding met de belangen van anderen – en dan met name de protestanten. Hij ontfermde zich over hun lot, in de wetenschap dat op het gebied van de katholieke religie Filips nooit één duimbreed zou toegeven. Zo kon hij de protestanten vrij makkelijk aan zich binden.
„Tegelijkertijd wist hij dat de katholieken de meerderheid van de bevolking uitmaakten. Die moest hij dus ook tevreden houden. Daar slaagde hij aanvankelijk goed in.”
De Pacificatie van Gent in 1576 was voor Oranje het hoogtepunt van zijn carrière: de Spanjaarden vertrokken uit de Nederlanden, er ging meer macht naar de Staten-Generaal en de religieuze tolerantie die hij voorstond, moest overal gaan gelden. Die laatste twee zaken klinken ons zeer modern en progressief in de oren, maar het zijn juist nagels aan zijn doodskist, schrijft u.
„Dat klopt. Nederland was op dit moment nog helemaal niet toe aan vrijheid van religie. De calvinisten – de strengste protestanten – dachten als ze in een stad of gewest een stem kregen: deze kans krijgen we misschien nooit meer, laten we er maar voor zorgen dat we de macht niet kwijtraken. Dat leidde tot een hele reeks staatsgreepjes en ook tot ernstige vervolgingen van katholieken. Oranje was misschien zijn tijd ver vooruit, maar de tolerantie die hij preekte, was een van zijn grootste politieke misrekeningen.
„Datzelfde gold voor de rol die hij de Staten-Generaal had toebedacht. De gewesten waren er helemaal niet aan toe wetgevende en uitvoerde macht uit te oefenen. Ze waren gewend om met een vorst ruzie te maken over belastingen, niet meer dan dat. En ze dachten vooral aan hun eigen belang. Dus wat deden ze zodra ze meer macht kregen? Ruzie maken over wie er te veel en te weinig betaalde aan de oorlog tegen Spanje.”
„Oranje was eigenlijk de enige die in deze tijd een beroep deed op een gevoel van patriottisme. Hij had het over het gedeelde vaderland van alle Nederlanders, terwijl dat in de hoofden en harten van de meeste mensen nog helemaal niet bestond. Voor zo’n proces van natievorming zijn vele decennia nodig, weten we nu.”
Toch gaf hij de moed niet op, terwijl hij bij zijn dood in 1584 bijna van iedereen vervreemd was, zelfs van sommige familieleden.
„Dat klopt. Hij bleef redes houden, hij bleef ingrijpen als het in een stad of regio uit de hand liep, hij bleef manen tot onderlinge verdraagzaamheid, bleef zoeken naar hulp in het buitenland. Maar het was alsof hij op een zinkend schip zat, waar er voor elk lek dat hij dichtte twee nieuwe bij kwamen.”
Kwam zijn dood als een verlossing?
„Dat gaat wel heel ver, maar ik zie niet in hoe hij de Nederlandse zaak op korte termijn ten goede had kunnen keren. Pas vanaf 1588 ontstond er voor het eerst iets van een republiek, waarin mensen als Johan van Oldenbarnevelt en Willems zoon Maurits voldoende uitvoerende macht kregen de toekomst van het land vorm te geven.”
René van Stipriaan: De Zwijger. Het leven van Willem van Oranje. Uitgeverij Querido Facto. 944 blz. €39,99
Bron:NRC
